نقش تقوي در شناخت قرآن

هدايت قرآن كريم ،فراگير وعمومي است،لكن هدايت واقعي وبهره مند شدن از آن مشروط به تقوي وپاكي ضمير است.
طهارت دل ) تحصيل صفا و طهارت دل از جمله شرايط لازم و قطعي و ضروري است كه اساسي ترين نقش در فهم قرآن داشته تفكرات ما نيز تحت الشعاع آن قرار مي گيرند. قرآن خود از اين حقيقت پرده برداشته و تصريح مي كند كه «لا يمسه الا المطهرون» همانگونه كه تشريعا بدون طهارت دست زدن به خطوط قرآن ممنوع است تكوينا نيز كسي كه از طهارت و صفاي دل برخوردار نيست به آن سعادت عظيم و دقيق قرآن دست رسي نخواهد داشت .

عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد

كه دار الملك ايمان را ببيند خالي از غوغا

ج ) رعايت آداب تلاوت و مطالعه قرآن : از جمله اموري كه موجب كيفيت بخشيدن به اعمال و به تبع آن موجب لذت بخشي اعمال مي گردد رعات آداب مي باشد. و به عبارتي ديگر انسان نسبت به عملي شائق و مشتاق خواهد بود كه از كيفيت عالي برخوردار باشد با آداب انجام شود. پس رعايت آداب موجب كيفيت و كيفيت , موجب شيرين شدن عمل و شيريني عمل , موجب جذابيت و بهره هاي بيشتري مي گردد. اينك در برخورد با قرآن هنگام تلاوت و مطالعه آن و به منظور برخورداري از بهره هاي وافر هدايتي آن مي بايست آداب لازم را رعايت كنيم كه اين آداب برخي ظاهري و برخي معنوي هستند. آداب تلاوت قرآن : 1. تحصيل طهارت كه همان وضو گرفتن يا غسل است و همچنين مسواك زدن . قرآن عظيم الشأن مي فرمايد: «لا يمسه الا المطهرون», (واقعه / 79). و پيامبر گرامي اسلام مي فرمايد: «نظفوا طريق القرآن قيل يا رسول الله و ما طريق القرآن قال افواهكم قيل بماذا؟ قال بالسواك». 2. استعاذه : پناه بردن به خدا از شر شيطان و تحفظ از برداشتهاي سوء و ناصواب «فاذا قرائت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم» (نحل، آيه 98). 3. بسمله : جاري ساختن «بسم الله الرحمن الرحيم» بر زبان. 4. تعظيم و احترام : از جمله آدابي كه تأثير در استفاده از قرآن دارد عظيم شمردن قرآن در دل است به اين معنا كه آن را نظير كتاب هاي معمولي ندانيم بلكه قرآن را حقيقتي زنده دانسته كه ناظر به باورهاي وجودي انسان است كه اين كتاب وجود كتبي آن است . از جمله عواملي كه موجب تعظيم و بزرگداشت قرآن مي شود اين است كه بدانيم و توجه كنيم محتواي اين كتاب سخن چه كسي است ؟ حامل آن كيست ؟ حافظ آن كيست ؟ شارحان و مفسران آن چه كساني هستند؟ پرواضح است كه بزرگ دانستن و اهتمام ويژه داشتن تأثير بسزائي در استفاده و نحوه آن دارد. 5. نظر تعليم و تعلم داشتن : گرچه تلاوت قرآن خود داراي ثوابهاي فراوان و پاداشهاي ارزشي است ولي بايد ديد تعليم و تعلم را نيز فراموش نكرد و با آن هدف زانوي ادب بر خوان قرآن زد. 6. حضور قلب و خشوع : در صورتي مي توانيم بهره هاي وافر از تلاوت قرآن ببريم كه ادب حضور و خشوع را رعايت كنيم كه اين خود محتاج لطف الهي و همت و اهتمام شخص تالي و قاري است . 7. تفكر و تدبر در آيات : كه نقش مؤثري در بيداري دل و فهم معارف دارد كه توضيح ان را ذكر كرديم . 8. تطبيق آيات بر خود و جبران كمبودها و يا درمان دردها. يعني وقتي آيات در مورد ويژگيهاي اهل ايمان تلاوت مي كنيم نظري نيز بر خود افكنده وضعيت خود را با شاخص هاي قرآني بررسي كنيم كه اگر ضعف و كمبودي داريم در صدد جبران آن با راهكارهاي قرآن برآيم و اگر نزديك به آن شاخص ها هستيم از خداوند توفيق بيشتر طلبيدن . شاكر باشيم . د. برطرف كردن موانع فهم صحيح قرآن: برخي از مهمترين موانع و حجاب هاي فهم قرآن عبارتند از: 1. حجاب غرور و خودبيني كه مانع نزديك شدن به قرآن , تلاوت و تفكر در قرآن مي گردد. 2. حجاب آراء باطله و عقايد باطلي كه از قبل در ذهن رسوخ كرده . 3. حب دنيا 4. گناهان و معاصي كه علاوه بر آثار سوئي كه در زندگي دنيوي نيز دارد جلوي فهم صحيح را نيز مي گيرد. براى مطالعه بيشتر ر.ك: - شناخت قرآن , شهيد مطهرى - پژوهشى پيرامون تدبر در قرآن , ولي الله تقى‏پور، انتشارات اسوه به پيوست ارسال مي شود. - كليدهاى فهم قرآن , كلانترى - شناخت قرآن، دزفولى - روش برداشت از قرآن، محمد حسين بهشتى - سلسله مباحث قرآن‏شناسى، الياس كلانترى - آشنايى با قرآن، شهيد مطهرى - قرآن در اسلام (علامه طباطبايى)

» همانگونه كه تشريعا بدون طهارت دست زدن به خطوط قرآن ممنوع است تكوينا نيز كسي كه از طهارت و صفاي دل برخوردار نيست به آن سعادت عظيم و دقيق قرآن دست رسي نخواهد داشت .

عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد

كه دار الملك ايمان را ببيند خالي از غوغا

ج ) رعايت آداب تلاوت و مطالعه قرآن : از جمله اموري كه موجب كيفيت بخشيدن به اعمال و به تبع آن موجب لذت بخشي اعمال مي گردد رعات آداب مي باشد. و به عبارتي ديگر انسان نسبت به عملي شائق و مشتاق خواهد بود كه از كيفيت عالي برخوردار باشد با آداب انجام شود. پس رعايت آداب موجب كيفيت و كيفيت , موجب شيرين شدن عمل و شيريني عمل , موجب جذابيت و بهره هاي بيشتري مي گردد. اينك در برخورد با قرآن هنگام تلاوت و مطالعه آن و به منظور برخورداري از بهره هاي وافر هدايتي آن مي بايست آداب لازم را رعايت كنيم كه اين آداب برخي ظاهري و برخي معنوي هستند. آداب تلاوت قرآن : 1. تحصيل طهارت كه همان وضو گرفتن يا غسل است و همچنين مسواك زدن . قرآن عظيم الشأن مي فرمايد: «لا يمسه الا المطهرون», (واقعه / 79). و پيامبر گرامي اسلام مي فرمايد: «نظفوا طريق القرآن قيل يا رسول الله و ما طريق القرآن قال افواهكم قيل بماذا؟ قال بالسواك». 2. استعاذه : پناه بردن به خدا از شر شيطان و تحفظ از برداشتهاي سوء و ناصواب «فاذا قرائت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم» (نحل، آيه 98). 3. بسمله : جاري ساختن «بسم الله الرحمن الرحيم» بر زبان. 4. تعظيم و احترام : از جمله آدابي كه تأثير در استفاده از قرآن دارد عظيم شمردن قرآن در دل است به اين معنا كه آن را نظير كتاب هاي معمولي ندانيم بلكه قرآن را حقيقتي زنده دانسته كه ناظر به باورهاي وجودي انسان است كه اين كتاب وجود كتبي آن است . از جمله عواملي كه موجب تعظيم و بزرگداشت قرآن مي شود اين است كه بدانيم و توجه كنيم محتواي اين كتاب سخن چه كسي است ؟ حامل آن كيست ؟ حافظ آن كيست ؟ شارحان و مفسران آن چه كساني هستند؟ پرواضح است كه بزرگ دانستن و اهتمام ويژه داشتن تأثير بسزائي در استفاده و نحوه آن دارد. 5. نظر تعليم و تعلم داشتن : گرچه تلاوت قرآن خود داراي ثوابهاي فراوان و پاداشهاي ارزشي است ولي بايد ديد تعليم و تعلم را نيز فراموش نكرد و با آن هدف زانوي ادب بر خوان قرآن زد. 6. حضور قلب و خشوع : در صورتي مي توانيم بهره هاي وافر از تلاوت قرآن ببريم كه ادب حضور و خشوع را رعايت كنيم كه اين خود محتاج لطف الهي و همت و اهتمام شخص تالي و قاري است . 7. تفكر و تدبر در آيات : كه نقش مؤثري در بيداري دل و فهم معارف دارد كه توضيح ان را ذكر كرديم . 8. تطبيق آيات بر خود و جبران كمبودها و يا درمان دردها. يعني وقتي آيات در مورد ويژگيهاي اهل ايمان تلاوت مي كنيم نظري نيز بر خود افكنده وضعيت خود را با شاخص هاي قرآني بررسي كنيم كه اگر ضعف و كمبودي داريم در صدد جبران آن با راهكارهاي قرآن برآيم و اگر نزديك به آن شاخص ها هستيم از خداوند توفيق بيشتر طلبيدن . شاكر باشيم . د. برطرف كردن موانع فهم صحيح قرآن: برخي از مهمترين موانع و حجاب هاي فهم قرآن عبارتند از: 1. حجاب غرور و خودبيني كه مانع نزديك شدن به قرآن , تلاوت و تفكر در قرآن مي گردد. 2. حجاب آراء باطله و عقايد باطلي كه از قبل در ذهن رسوخ كرده . 3. حب دنيا 4. گناهان و معاصي كه علاوه بر آثار سوئي كه در زندگي دنيوي نيز دارد جلوي فهم صحيح را نيز مي گيرد.

گفتني است در ابتداي سوره بقره، ويژگي هاي سه گروه شاخص را در جامعه ترسيم مي كند كه متقيان وارسته و كافران لجاجت پيشه و منافقان سود پيشه مي باشد. همان گونه كه سران كافران و منافقان از هر گونه هدايت قرآني به دورند. متقيان وارسته بيشترين بهره را از هدايت قرآني دارند. به طور طبيعي بيان شاخص ها و نقاط اوج و فرود از يك سو مخاطبان قرآني را به ورود در گروه متقيان تشويق مي كند و از نزديك شدن به كافران و منافقان به شدت هشدار مي دهد. در نتيجه اگرچه تحليل شما زيباست اما آن چه گفته شد دقيق تر و مطابق با آيات بعد است و هدف شما را نيز تأمين مي كند.
جهت توضيح بيشتر درباره هدايت قرآن توجه شما را به مطالب زير جلب مي كنيم.
بحث هدايت در قرآن کريم تنها مخصوص متقين نيست. اگر چه در برخي آيات قرآن کريم هدايت به متقين و مومنين نسبت داده شده است, اما در عين حال اينگونه هدايت تنها قسمي از هدايت الهي است. در اين کتاب مقدس که کتاب هدايت همه مردم است (وما ارسلناک الا کافه للناس) و نفرستاديم تو را- اي پيامبر- مگر براي همه مردم, عبارت هدي للناس(بقره 185) هم مطرح شده است, يعني حتي غير مسلمانان مي توانند با مطالعه در اين کتاب و درک آيات الهي راه سعادت و نجات خويش را بيابند. قرآن کريم اقسام هدايت را بيان نموده است و آن را شامل تمامي انسان ها و حتي غير انسان معرفي مي کند.
اقسام هدايت در قرآن‏
در قرآن مجيد از چهار نوع هدايت سخن رفته است:
1. هدايت تكوينى عام‏؛ آن همان نظام و مكانيسمى است كه خداوند موجودات را طبق آن آفريده است؛ به طورى كه تمام هستى هماهنگ و منسجم به سوى غايتى در حركت و تكاپويند: (ربنا الذى اعطى كل شى‏ء خلقه ثم هدى) ؛ طه (20)، آيه 50.«پروردگار ما كسى است كه هر چيزى را خلقتى كه در خور او است داده، سپس آن را هدايت كرده است». در برابر اين گونه هدايت، هيچ گونه ضلالتى وجود ندارد.
2. هدايت تكوينى اولى خاص‏؛ و آن هدايت همه انسان‏ها از طريق عقل و فطرت به سمت يك سرى از حقايق، اصول و ارزش‏ها است كه از آن به «حجت باطنى» تعبير شده است. چنين هدايتى چند خصوصيت دارد:
يك. منحصر به انسان‏ها است.
دو. در ميان انسان‏ها عمومى و استثنا ناپذير است.
سه. ذاتى و درون بود است.
چهار. در برابر آن هيچ گونه ضلالتى نيست؛ يعنى، خداوند هيچ كس را با فطرت خداگريز و عقلى گمراه كننده، نيافريده است.
3. هدايت تشريعى عام‏؛ اين گونه هدايت، مخصوص انسان‏ها و طايفه جن است؛ زيرا تشريع و قانون گذارى در ظرف اختيار و توان كنش‏هاى انتخابى و گزينش موضوعيت دارد و بدون آن بى معنا است. چنين هدايتى نيز از نظر قرآن، در ظرف خود فراگير و همگانى است؛ يعنى، خداوند، پيامبران را براى همه انسان‏ها فرستاده و كتاب آسمانى خود را براى جميع بشر نازل فرموده است: (ولكل قوم هاد) و (انا ارسلناك كافة للناس). در برابر اين گونه هدايت نيز هيچ ضلالتى نيست؛ زيرا ضلالت تشريعى به اين معنا است كه - نعوذ بالله - خداوند پيامبرانى را براى گمراه سازى برخى از مردم، مبعوث سازد و معارف و احكام و قوانين گمراه كننده‏اى بر آنان نازل فرمايد؛ در حالى كه او هرگز چنين نمى‏كند و از او جز سخن حق، نازل نمى‏گردد: «ما يقول الا الحق». در اين جا چند نكته مهم وجود دارد:
يك. خداوند، به عنوان هادى و شارع، خواستار هدايت همه انسان‏ها است و از همين رو، دين حق را براى همگان نازل كرده است.
دو. اراده الهى در اين زمينه، اين است كه انسان‏ها با اختيار خود راه درست را برگزينند، نه جبراً؛ وگرنه مى‏توانست همه را جبراً به راه درست بكشاند و نيازى هم به بعثت و رسالت نبود. از اين رو فرمود: (انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا).
سه. انسان‏ها در برابر هدايت تشريعى عام - با توجّه به اختيارى كه دارند - دوگونه موضع اتخاذ مى‏كنند: برخى در برابر آن راه تسليم و انقياد پيش مى‏گيرند و گروهى به سرپيچى وطغيان مى‏پردازند. دقيقاً از همين‏جا است كه به مرحله بعد و نوع ديگرى از هدايت گذر مى‏كنيم.
4. هدايت تكوينى پاداشى(ثانوى)؛ اين هدايت، مخصوص مؤمنان است؛ يعنى، كسانى كه با اختيار خويش در برابر هدايت رسولان الهى و نورافشانى‏هاى عقل و فطرت، تسليم گشتند؛ خداوند باب هدايت ديگرى برتر از هدايت‏هاى قسم پيشين بر روى آنان مى‏گشايد. به عبارت ديگر چون آنان با اختيار خود، از هدايت‏هاى مراتب پيشين استفاده كردند؛ لذا اين نوع هدايت را پاداشى و ثانوى (مترتب برپذيرش هدايت‏هاى اولى) مى‏نامند.
فرق اساسى اين هدايت با مراتب قبلى، آن است كه وجه غالب آنها، جنبه راهنمايى (ارائةالطريق) داشت؛ ولى اين مرتبه افزون بر آن خاصيت راهبردى (ايصال الى المطلوب) نيز دارد.
اين هدايت تكوينى، با دو قسمى كه قبلاً بيان شد (هدايت تكوينى عام و هدايت تكوينى اولى خاص) در اين نكته متفاوت‏اند كه آن دو قسم، براى همه انسان‏ها حاصل بوده و از هيچ كس دريغ نمى‏شد؛ ولى اين قسم اختصاص به مؤمنان دارد. براى توضيح بيشتر اين نوع هدايت، اضافه مى‏كنيم كه اگر كسى بعد از آشكار شدن حق و باطل، راه پيامبران الهى را با اختيار خود برگزيند و در آن راه گام بردارد؛ خداوند براى تداوم و تكميل اين هدايت يافتگى، فيض خاص تكوينى خود را شامل حال او مى‏گرداند و راه را براى او روشن‏تر و امكان سير را هموارتر مى‏گرداند و موانع تكامل او را برطرف مى‏كند: (فسنيسره لليسرى) ؛ ليل (92)، آيه 7. «به زودى راه آسانى پيش پاى او خواهيم گذاشت» و (والذين اهتدوا زادهم هدى و آتاهم تقواهم) ؛ محمد (47)، آيه 17. «و آنان كه به هدايت گراييدند [خدا] آنان را هر چه بيشتر هدايت بخشيد و پرهيزگاريشان داد». پس اين هدايت، ويژه هدايت يافتگانى است كه به اختيار خود طريق هدايت را پيموده‏اند.
در مقابل اين نوع هدايت، «اضلال مجازاتى» قرار دارد؛ يعنى، هرگاه فردى با بهره‏مندى از تمام امكانات هدايت - اعم از تكوينى و تشريعى، عقل و فطرت، به همراه پيامبر بيرونى - عمداً از راه حق منحرف شود و كتاب الهى را پشت سر گذارد؛ به عنوان مجازات خداوند او را گرفتار گمراهى مى‏كند؛ يعنى، توفيقات از او سلب شده و نورانيت «اهتدا» به او داده نمى‏شود، به تعبير ديگر او را به حال خود وا مى‏گذارد و هيچ‏گونه كمكى به او نمى‏كند، تا به راه انحراف خود ادامه دهد و به دوزخ منتهى گردد: (و ماكان الله ليضل قوماً بعد اذ هداهم حتى يبين لهم ما تتقون) ؛ توبه (9)، آيه 115. «و خداوند بر آن نيست كه گروهى را پس از آنكه هدايتشان نمود، بى‏راه بگذارد؛ مگر آن كه چيزى را كه بايد از آن پروا كنند بر ايشان بيان كرده باشد». اين آيه به روشنى بيان مى‏كند كه اضلال الهى، بعد از هدايت تشريعى و تكوينى و ارائه طريق است.
تذكر اين نكته لازم است كه صرف گناه، موجب چنين مجازاتى (اضلال الهى) نيست؛ بلكه كثرت گناه و بخصوص عناد و دشمنى با خدا و طريق حق، موجب چنين اضلالى است. اضافه بر اين كه اضلال، مجازاتى دائمى نيست و چنانچه شخص تحول درونى پيدا كند، لطف خدا دوباره او را فرا مى‏گيرد: (ان عدتم عدنا) ؛ اسراء (17)، آيه 8. «[ولى‏] اگر [به گناه ]بازگرديد [ما نيز كيفر شما ]باز مى‏گرديم». بنابراين هرگز خداوند، در ابتدا كسى را گمراه نمى‏كند؛ بلكه اساس كار خداوند رحمان، بر آن است كه ناقص‏ها را كامل كند وكامل را به مراحل نهايى كمال رهنمون شود. پس هدايت تكوينى پاداشى و اضلال مجازاتى، منافاتى با اراده انسان ندارد و منجر به جبر نمى‏شود؛ بلكه در واقع نتيجه عمل اختيارى انسان است كه در عين حال سلب اختيار نمى‏كند.
براى تأكيد بيشتر بيان مى‏كنيم كه هدايت، به دو قسم است: گاه «ارائة الطريق» است كه همان هدايت تشريعى عام الهى است و گاه «ايصال الى المطلوب» است؛ يعنى، دستگيرى سالك در راه كه هدايتى برتر از قسم قبل است و هدايت تكوينى پاداشى مورد بحث، از اين نوع مى‏باشد. تذكر اين نكته نيز مفيد است كه برخوردارى از هدايت پاداشى، شرايط و موازينى دارد كه در كتاب‏هاى اخلاق و سيروسلوك بيان شده‏است. به‏طور خلاصه، عواملى براى جلب توفيقات الهى و سلب آنها، وجود دارد كه گاه مربوط به عمل انسان است و گاهى مربوط به عقيده و دل انسان است.
نسبت به اضلال مجازاتى اضافه مى‏كنيم كه «ضلالت» همان «نبود هدايت» است؛ يعنى، همين مقدار كه هدايت از شخص دريغ شده، اضلال صورت گرفته است؛ چه راه خطا به او نشان داده شود و چه صرفاً سلب هدايت گردد و در اضلال مجازاتى صرفاً همين رخ مى‏دهد كه خداوند، شخص را از نعمت هدايت ويژه و خاص مؤمنان، محروم مى‏سازد و عوامل بيدارى او را فراهم نمى‏كند؛ چرا كه شخص به واسطه برگزيدن باطل و غوطه خوردن در عمق آن، باطل در وجودش ريشه دوانده و ديگر لياقت عنايت الهى و توفيقات او را ندارد؛ وگرنه هدايت تكوينى عام و تشريعى، براى او حاصل است. اين قسمت به خامه دوست فاضل جناب آقاى حميد هادوى، پاسخ داده شده است.

اما انحراف كسانى كه پس از سال‏ها عبادت، از راه حق منحرف شده‏اند؛ مى‏تواند به دلايل گوناگون باشد. امكان دارد پايه‏هاى اعتقادى آنان در انجام عمل صالح ضعيف بوده (ضعف ايمان)، يا نيت صادقانه‏اى در انجام عمل خويش نداشته‏اند (نيت نادرست) و يا در اثر برخورد با عوامل سقوط اخلاقى - همچون هواى نفس، دنيا و شيطان - به راه باطل كشانده شده باشند.
بايد توجه داشت كه ارزش اخلاقى در اسلام، بر بنيان‏هايى نهاده شده كه با سستى در هر يك از آنها، زمينه انحراف و سقوط فراهم خواهد شد؛ مثلاً در نظام اخلاقى اسلام، نيّت نقش محورى دارد و بنيان ارزش اخلاقى و منشأ خوبى‏ها و بدى‏ها به شمار مى‏رود. از نگاه اسلام تنها خوب بودن كار (حسن فعلى)، براى ايجاد ارزش اخلاقى كافى نيست؛ بلكه افزون بر آن، انگيزه فاعل در آن كار نيز بايد نيك و الهى باشد (حسن فاعلى). تنها در اين صورت است كه فعل اخلاقى، براى فاعل آن سعادت بخش است.
خداوند متعال، در سوره «بقره» (آيات 264 و 265) نقش نيّت را در انفاق چنين بازگو مى‏كند: «داستان كسى كه در انفاق خود ريا مى‏كند، داستان كسى است كه تخمى را روى سنگى صاف مى‏كارد، آنگاه بارانى تند بر آن مى‏بارد كه پس از شست و شو، صاف و پاك باقى مى‏ماند و هيچ حاصلى از آن به دست نمى‏آورد. در برابر، مثل صدقات كسانى كه اموال خويش را براى طلب خشنودى خدا و استوارى روحشان انفاق مى‏كنند؛ همچون مثل باغى است كه بر فراز پشته‏اى قرار دارد كه اگر رگبار به آن برسد، دو چندان محصول برآورده و اگر رگبارى هم به آن نرسد، ريزش باران آن را بسنده است».
اين نيت نيكو و خالص، تنها در سايه ايمان پديدار مى‏گردد؛ ولى ايمان هم داراى مراتب بوده و شدت و ضعف مى‏پذيرد. ازاين‏رو، ممكن است با ظهور آفاتى؛ چون غفلت، كمبود و نقصان آگاهى، تعلّقات و ... متزلزل گشته و آدمى از راه مستقيم منحرف شود.
علاوه بر آنكه هواى نفس، به عنوان عاملى مهم براى سقوط اخلاق، در راه انسان قرار دارد و اين عامل چنان قوى است كه گاه خداوند متعال، به پيامبران خود خطر فرمانبرى از آن را خاطرنشان ساخته است. خداوند در آيه‏اى به داود(ع) فرمان مى‏دهد: در ميان مردم به حق حكم كند و از هوا و خواست نفس پيروى نكند كه او را از راه خدا گمراه خواهد ساخت. ص (38)، آيه 26. در اين ميان نقش شيطان و راه‏كارهاى او براى انحراف آدمى، بسيار برجسته است و چه بسا عابدان و عالمانى كه به رغم ساليان سال عبادت، در دام او افتاده‏اند. در اين باب نگا: اخلاق در قرآن، ج 1، صص 65 - 132.
به هر حال بايد توجه داشت كه خداوند متعال، خواهان فرجام نيك براى بندگان خويش است و اين خود ما هستيم كه راه انحراف را طىّ كرده و از راه مستقيم گريزانيم.